Γεώργιος Παπανικολάου : Ο διάκονος της επιστημονικής έρευνας

Πρωτοπόρος του κλάδου της κυτταρολογίας, ο Γεώργιος Παπανικολάου υπήρξε πέραν πάσης αμφιβολίας ένας από τους σημαντικότερους ανά την υφήλιο επιστήμονες του 20ού αιώνα, καθώς ήταν εκείνος που κατάφερε να αλλάξει τα δεδομένα στο πεδίο της αντιμετώπισης του καρκίνου από την παγκόσμια ιατρική κοινότητα, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους από τη δυσχερή ή και ανέφικτη συχνά θεραπεία στη σωτήρια πρόληψη.

Η παρατήρηση του κολπικού επιχρίσματος και η εύρεση σε αυτό ατύπων κυττάρων, που αποφολιδούνται (αποπίπτουν) από το νεόπλασμα του τραχήλου της μήτρας, οδήγησαν τον Παπανικολάου στην ανακάλυψη του περίφημου Pap Test, μιας απλής, ανώδυνης και οικονομικής εξέτασης, που συνέβαλε καθοριστικά στην απομυθοποίηση του καρκίνου.

Χάρη στο Pap Test και την έγκαιρη διάγνωση που αυτό εξασφάλιζε, εκατομμύρια γυναίκες σε όλον τον κόσμο σώθηκαν. Η συνέχιση μάλιστα των ερευνών για τη θεραπεία του καρκίνου, στο πνεύμα του Γεωργίου Παπανικολάου, οδήγησε στην ανακάλυψη και την ευρεία πλέον χρήση του εμβολίου για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας.

Στις μέρες μας ο καρκίνος θεωρείται πλέον μια πολυπαραγοντική ασθένεια που δεν προκαλεί το δέος και τον τρόμο παλαιότερων εποχών, καθώς είναι δυνατόν, σε πολλές τουλάχιστον περιπτώσεις, να διαγνωστεί έγκαιρα και να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά. Αυτό οφείλεται μέχρις ενός βαθμού στον Γεώργιο Παπανικολάου, τον κορυφαίο έλληνα γιατρό με την παγκόσμια ακτινοβολία.

Ο Γεώργιος Παπανικολάου, το τρίτο παιδί του Νικολάου και της Μαρίας Παπανικολάου, το γένος Κριτσούτα, γεννήθηκε στην Κύμη Ευβοίας στις 13 Μαΐου 1883.

Ο πατέρας του, γιατρός και πολιτευτής, πιστός οπαδός του Χαριλάου Τρικούπη, διετέλεσε βουλευτής Καρυστίας και δήμαρχος Κύμης.

Αφού τελείωσε το Δημοτικό, ο Παπανικολάου ήρθε στην Αθήνα για τις γυμνασιακές σπουδές του. Προικισμένος με εξαιρετική ευαισθησία, ιδιαίτερη ευστροφία, φιλομάθεια και ισχυρή θέληση, άρχισε να μαθαίνει ξένες γλώσσες και να αποκτά σταδιακά ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια (η λογοτεχνία, η φιλοσοφία και η μουσική συγκαταλέγονταν στα ενδιαφέροντά του).

Το 1898 ενεγράφη στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στα πανεπιστημιακά χρόνια συνδέθηκε με φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής που ήταν υπέρμαχοι του δημοτικισμού, όπως ο Δημήτρης Γληνός και ο Αλέξανδρος Δελμούζος, οι οποίοι έμελλε να διαδραματίσουν αργότερα πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσπάθεια επίλυσης του γλωσσικού ζητήματος και στην αναμόρφωση της εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες της.

Μετά την απόκτηση του πανεπιστημιακού διπλώματος (το 1904, σε ηλικία μόλις 21 ετών) και την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων ο Παπανικολάου μετέβη στο εξωτερικό για μεταπτυχιακές σπουδές. Την τριετία 1907-1910 σπούδασε Βιολογία και Ζωολογία στα Πανεπιστήμια της Ιένας, του Φράιμπουργκ και του Μονάχου, απέκτησε πλούσια εργαστηριακή πείρα και έλαβε διδακτορικό δίπλωμα στη Φιλοσοφία από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Παπανικολάου νυμφεύθηκε, στις 15 Σεπτεμβρίου 1910, τη Μάχη (Ανδρομάχη) Μαυρογένη, μια κοπέλα μορφωμένη και δυναμική, που γοητεύτηκε από την προσωπικότητά του και την προοπτική μιας αλλιώτικης ζωής που ανοιγόταν μπροστά της.

Αφού έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους των ετών 1912-1913 ως έφεδρος ανθυπίατρος, ο Παπανικολάου έλαβε την κομβικής σημασίας απόφαση να αναχωρήσει για το Νέο Κόσμο, όπου πίστευε ότι θα έβρισκε τα απαραίτητα μέσα και τις κατάλληλες συνθήκες για επιστημονική έρευνα. Έτσι, στις  19 Οκτωβρίου 1913 ο Γεώργιος και η Μάχη Παπανικολάου αποβιβάστηκαν στη Νέα Υόρκη.

Η ζωή του νέου ζευγαριού, σε ένα περιβάλλον παντελώς άγνωστο και διαφορετικό, ήταν τον πρώτο καιρό πολύ σκληρή. Όμως, η δύναμη και η υπομονή που επέδειξε το ζεύγος, σε συνδυασμό με την εντονότατη επιθυμία του Παπανικολάου να συνεχίσει και να ολοκληρώσει τις πειραματικές έρευνες που είχε αρχίσει στη Γερμανία, κατέστησαν δυνατή την υπέρβαση των εμποδίων που είχαν ανακύψει αρχικά.

Η δεκαετία του 1920 υπήρξε για τον Παπανικολάου ιδιαίτερα δημιουργική, καθώς τότε πραγματοποίησε τις πρώτες κλινικοεργαστηριακές μελέτες για τη διαγνωστική αξία της κυτταρολογικής εξέτασης του κολπικού επιχρίσματος στις γυναίκες, με πολύτιμη συμπαραστάτρια και βοηθό στο έργο του τη σύζυγό του.

Η πρωτοποριακή κυτταροδιαγνωστική μέθοδός του δοκιμάστηκε πρώτα σε φυσιολογικές γυναίκες και έγινε γνωστή ως  “Pap Smear” (επίχρισμα Παπανικολάου) και “Pap Test” (δοκιμασία Παπανικολάου).

Το 1928 ο Παπανικολάου παρουσίασε την εργασία του «Νέα διάγνωση του καρκίνου», η οποία όμως δεν έτυχε ευμενούς υποδοχής από τον επιστημονικό κόσμο. Εκείνος συνέχισε τις έρευνές του στο πεδίο της ενδοκρινολογίας της γυναίκας, ενώ από τον Οκτώβριο του 1939 προέβη σε επανεκτίμηση της μεθόδου εξέτασης του κολπικού υγρού για την ανίχνευση του καρκίνου.

Το 1941 δημοσίευσε εργασία του με τίτλο «Η διαγνωστική αξία του κολπικού επιχρίσματος στη διάγνωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας», στην οποία τονιζόταν η αναγκαιότητα εφαρμογής της μεθόδου στο σύνολο των γυναικών για τη διάγνωση σε πρώιμο, ιάσιμο στάδιο του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Λίγο αργότερα, το 1943, δημοσίευσε μαζί με τον Herbert F. Traut την περίφημη εργασία του με τίτλο «Διάγνωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας από τα κολπικά επιχρίσματα» (Diagnosis of Uterine Cancer by the Vaginal Smear).

Ήδη από το 1940 είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται τα προγράμματα μαζικού ελέγχου γυναικών στην Αμερική, με τα οποία μειώθηκε αισθητά η θνησιμότητα από τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Τα προγράμματα αυτά επεκτάθηκαν αργότερα και στην Ευρώπη, με τα ίδια θετικά αποτελέσματα.

Το 1954 εκδόθηκε ο μνημειώδης «Άτλας της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας»(Atlas of Exfoliative Cytology), έργο ζωής του Γεωργίου Παπανικολάου.

Το συγγραφικό έργο του Παπανικολάου αποτελείται από 158 άρθρα και 5 συγγράμματα. Τα εν λόγω συγγράμματα, προπάντων ο προαναφερθείς Άτλας, χάρη στη μεστότητα του κειμένου τους και την απαράμιλλη εικονογράφησή τους, αποτελούν βιβλία-σταθμούς όχι μόνο για τον κλάδο της κυτταρολογίας αλλά και για ολόκληρη την ιατρική βιβλιογραφία του 20ού αιώνα.

Ο Παπανικολάου, ο οποίος κατάφερε να διαγράψει λαμπρή επιστημονική πορεία στο διάσημο Πανεπιστήμιο Κορνέλ (Cornell University) της Νέας Υόρκης, επέστρεψε πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1957, ύστερα από 44 χρόνια συνεχούς απουσίας, και έγινε δεκτός με ιδιαίτερες τιμές. Τελικός προορισμός του ήταν η γενέτειρά του, η Κύμη, όπου οι κάτοικοι τού επιφύλαξαν θερμή υποδοχή.

Ο Γεώργιος Παπανικολάου, o Dr Pap, απεβίωσε συνεπεία καρδιακής προσβολής στις 19 Φεβρουαρίου 1962, στο Μαϊάμι, στην πολιτεία Φλόριντα των ΗΠΑ, όπου είχε εγκατασταθεί το ζεύγος από το Νοέμβριο του 1961.

Ο μεγάλος αυτός επιστήμονας, ο οποίος κατόρθωσε με συνεχή και σκληρό αγώνα να δημιουργήσει ένα σπάνιο έργο, είχε την ικανοποίηση να γνωρίσει εν ζωή την παγκόσμια αναγνώριση και καταξίωση, να δεχθεί αναρίθμητες εκδηλώσεις ευγνωμοσύνης, να τιμηθεί με πάμπολλα βραβεία και διακρίσεις.

Φρονούμε ότι η ζωή και η διαδρομή του σπουδαίου αυτού ανθρώπου, που χάρισε ζωή στις γυναίκες ολόκληρου του κόσμου, συμπυκνώνονται με τον καλύτερο τρόπο στα ακόλουθα λόγια του: «Το ιδανικόν μου δεν είναι να πλουτίσω, ούτε να ζήσω ευτυχής, αλλά να εργασθώ, να δράσω, να δημιουργήσω, να κάμω κάτι τι αντάξιον ενός ανθρώπου ηθικού και δυνατού».